Ông "Ba Bị" là một nhân vật có thật?

Ngày bé, có mấy ai không bị bố mẹ dọa cho ông Ba Bị bắt đi. Tôi lớn lên trong ám ảnh về những nói ghê sợ, những lời dọa nạt nhằm răn đi con trẻ của người lớn. Nhưng liệu có bao người thực sự biết và hiểu: ông Ba Bị là ai?

Theo mô tả dân gian, ông Ba Bị là một người đàn ông cao to nhưng đen đúa, xấu xí, mang theo mình 3 chiếc bị lớn, thường bắt cóc trẻ em hư bỏ vào bị đem đi không cho ở với bố mẹ nữa. Chuyện kể rằng, do mất mùa, đói kém nên nhiều kẻ đã đi bắt cóc trẻ con bán lấy tiền. Những kẻ này thường tập trung đi thành tốp 6 người, cứ 2 người thì vác 1 cái túi cói rất to nên có tên là "Ba Bị".

Mặt khác mỗi cái bị lại có 3 quai, nên cả tốp 6 người gọi là "9 quai, 12 con mắt". Chúng thường đi lượn lờ tại các làng ven biển, rình rập để bắt lấy những đứa trẻ lang thang chơi một mình, sau đó chạy nhanh lên thuyền rồi cao chạy xa bay.

Nhưng thực tế, ông Ba Bị là một nhân vật có thật. Đó chính là ông Phạm Đăng Hưng, người từng làm quan đến chức Lễ Bộ Thượng Thư dưới triều vua Gia Long. Ông có người con gái lấy vua Thiệu Trị tên là Từ Dũ và người cháu ngoại là Hồng Nhậm (sau lên ngôi lấy niên hiệu là Tự Đức). Bà Từ Dũ được nhiều người biết đến là vị hoàng thái hậu đức hạnh, yêu thương dân chúng, người phụ nữ quyền lực duy nhất sống qua 10 đời vua.

...Ông Ba Bị chính là cụ Phạm Đăng Hưng, người Gò Công (Nam bộ), có thân hình cao lớn với bộ râu rậm và cứng như râu Trương Phi. Ông làm quan trải qua các triều Gia Long và Minh Mạng, nổi tiếng là quang minh chính trực.

Sách Hương Giang cố sự của tác giả Nguyễn Đắc Xuân ghi:

Thời Gia Long trị vì đất nước, trời đất nhiều thiên tai, hạn hán liên tuc. Ông Phạm Đăng Hưng là người nổi tiếng thương dân nghèo. Ông đang giữ chức Điền Tuần Quan, đi đâu ông cũng mang theo ba bị hạt ngũ cốc để phát cho dân nghèo và hướng dẫn họ cách trồng. Ông cho “cần câu” chứ không cho “con cá”. Còn nhà nào quá nghèo ông mang gạo tới giúp đỡ.
Những nơi nào có quan tham ô lại, gian thương bóc lột dân chúng, ông thẳng tay trừng trị. Vì thế những người dân lương thiện có cảm tình với ông Phạm Đăng Hưng. Còn những kẻ xấu, luôn làm điều ác thì mới thấy bóng vị quan này thoáng qua đã run sợ. Có lẽ cũng vì vậy mà hình tượng “ông ba bị” đã xuất hiện và từ đó lưu truyền trong dân gian.

Nhưng tại sao người ta lại dùng hình ảnh một vị quan thanh liêm để doạ trẻ con? Điều này có lẽ là theo thời gian, gốc gác ông Ba Bị bị lãng quên dần, và người ta đã căn cứ vào chữ “bị” để cho rằng ông là một người ăn mày. Trẻ con thì luôn sợ những người ăn mày với vẻ ngoài không tươm tất, bởi quần áo của họ rách rưới, mặt mày cũng không sạch sẽ… Từ đây, ông Ba Bị thanh liêm ngày nào trở thành ông Ba Bị làm nghề ăn xin chuyên dọa nạt trẻ con.

Vậy còn hình dáng quái dị của ông Ba Bị là từ đâu ra? Điều này có lẽ xuất phát từ câu “Ba bị, chín quai, mười hai con mắt”. Đây vốn là một câu đồng dao dùng để đếm đồ vật. Quai ở đây là quai bị, còn mắt là mắt bị. Từ điển do Hoàng Phê chủ biên có cho một nghĩa của từ “mắt” là “lỗ hở, khe hở đều đặn ở các đồ đan – mắt lưới, rổ đan thưa mắt”, cũng chính là “mắt” trong trường hợp này.

Ở đây ta có ba cái bị, mỗi bị gồm ba quai và bốn con mắt, nên mới có cách đếm: “Ba bị, chín quai, mười hai con mắt”. Tiếc rằng nhiều người hiểu nhầm “ba bị” là ông Ba Bị, “quai” là “quai hàm” và “mắt” là “con mắt người”. Với số lượng “chín quai”, “mười hai mắt”, người ta hình dung ông Ba Bị là một giống quái dị, gớm ghiếc, dù thực sự ông chẳng liên quan gì đến câu đồng dao này cả.

Như vậy do hiện tượng tam sao thất bản mà ông Ba Bị từ một vị quan thanh liêm đã trở thành nhân vật có hình thù quái dị, chuyện dọa trẻ con. Theo sự lưu truyền, truyền miệng trong dân gian mà hình ảnh ông Ba Bị luôn được các bậc phụ huynh dùng để dọa đứa trẻ mỗi khi chúng không nghe lời, biếng ăn, hay quá nghịch ngợm... Tôi nghĩ, không dễ dàng để sớm loại bỏ được sự hiểu lầm lại, trả lại tên gọi chính xác cho ông Ba Bị-cụ Phạm Đăng Hưng. Chỉ khi, mọi người thực sự hiểu đúng về ông và giai thoại này, điều đó mới trở thành sự thật.

Nguồn tham khảo: VTC NEWS